W ramach prowadzonej obsługi prawnej podmiotów leczniczych Kancelaria CDD często spotyka się problematyką uzyskania prawidłowej zgody pacjenta na zabieg oraz konsekwencji prawnych jej braku. Niniejszy artykuł odpowie pokrótce na pytania co to jest zgoda pacjenta, a także jakie są przesłanki jej skuteczności oraz konsekwencje udzielenia świadczenia bez zgody pacjenta.
ZGODA PACJENTA – DEFINICJA
Zgoda pacjenta to jednostronne, odwołalne oświadczenie zbliżone do oświadczenia woli, dzięki któremu wyłączona zostaje bezprawność interwencji medycznej (w granicach prawnie dopuszczalnych) przy jednoczesnym przejęciu przez pacjenta (lub osoby wyrażającej zgodę w jego imieniu) ryzyka zwykłych następstw związanych z udzielanym świadczeniem.[1]
WYMOGI SKUTECZNEJ ZGODY
Aby zgoda pacjenta mogą zostać uznana za skuteczną, konieczne jest łączne spełnienie poniższych przesłanek:
- zgoda powinna być wyrażona przez osobę uprawnioną,
- zgoda powinna być świadoma,
- musi być wyrażona w odpowiednim czasie,
- musi przybrać odpowiednią formę.
UPRAWNIENI DO WYRAŻENIA ZGODY
Co do zasady podmiotem wyłącznie uprawnionym do wyrażenia zgody jest pacjent spełniający poniższe warunki:
- ukończone 18 lat,
- zdolność do wyrażenia świadomej zgody.
W sytuacji, gdy pacjent nie spełnia któregoś z powyższych warunków, zachodzi konieczność wyrażenia tzw. zgody zastępczej:
- gdy pacjent jest małoletni lub niezdolny do świadomego wyrażenia zgody – zgodę wyraża jego przedstawiciel ustawowy (np. rodzic lub opiekun) albo opiekun faktyczny (ale zgoda opiekuna faktycznego może dotyczyć tylko badania),
- gdy pacjent nie ma przedstawiciela ustawowego lub porozumienie się z nim jest niemożliwe – zgodę wyraża sąd opiekuńczy.
Dodatkowo, należy zwrócić uwagę na instytucję tzw. zgody kumulatywnej. Mianowicie, w stosunku do małoletniego, który ukończył 16 roku życia zgodę na udzielenie świadczenia medycznego muszą wyrazić łącznie: przedstawiciel ustawowy małoletniego oraz sam małoletni. Małoletni ma również prawo wyrażenia sprzeciwu co do udzielenia mu świadczenia zdrowotnego. Sytuacje kolizyjne rozstrzyga w takiej sytuacji sąd opiekuńczy.
ŚWIADOMA ZGODA
Świadoma zgoda obejmuje dwa aspekty. Po pierwsze, pacjent musi znajdować się w stanie psychicznym pozwalającym mu na świadome podjęcie decyzji, zatem pozostawanie np. pod wpływem środków odurzających będzie co do zasady wykluczało możliwość udzielenia świadomej zgody. Po drugie, zgoda świadoma to taka, która podejmowana jest przez pacjenta po przedstawieniu mu przez lekarza informacji o jego stanie zdrowia i proponowanych czynnościach medycznych, tzn. po prawidłowym zrealizowaniu prawa pacjenta do informacji. W związku z tym za nieskuteczne należy uznać wszystkie formy zgody blankietowej typu: „wyrażam zgodę na wszelkie zabiegi lecznicze” lub „wyrażam zgodę na wszystkie niezbędne czynności medyczne”.
CZAS I FORMA ZGODY
Zgoda pacjenta musi mieć charakter uprzedni. Zgoda następcza, tj. wyrażona po udzieleniu świadczenia, jest nieskuteczna. Zgoda pacjenta może być odwołana w każdym czasie, nawet w trakcie udzielania świadczenia zdrowotnego.
Jeśli chodzi o formę, to co do zasady zgoda pacjenta może być wyrażona ustnie albo nawet poprzez takie ich zachowanie, które w sposób niebudzący wątpliwości wskazuje na wolę poddania się proponowanym przez lekarza czynnościom medycznym (np. wystawienie ręki do pobrania krwi). Wyjątek dotyczy zabiegu operacyjnego albo zastosowania metody leczenia lub diagnostyki stwarzających podwyższone ryzyko dla pacjenta, dla których wymagana jest zgoda pisemna.
KONSEKWENCJE UDZIELENIA ŚWIADCZENIA BEZ SKUTECZNEJ ZGODY
Udzielenie pacjentowi świadczenia bez jego uprzedniej skutecznej zgody może rodzić dotkliwe konsekwencje w kilku obszarach, włączając w to odpowiedzialność cywilną za naruszenie dóbr osobistych pacjenta, odpowiedzialność karną za wykonanie zabiegu leczniczego bez zgody pacjenta, czy też odpowiedzialność majątkową z tytułu naruszenia prawa pacjenta do udzielenia zgody na świadczenie zdrowotne.