Trybunał w składzie pięciu sędziów – Stanisław Piotrowicz (przewodniczący), Krystyna Pawłowicz (sprawozdawca), oraz Bartłomiej Sochański, Jakub Stelina i Andrzej Zielonacki dnia 4 lipca 2023 r. o sygn. akt SK 78/19 wydał postanowienie w którym uznał, że osoby prawne nie posiadają uprawnienia do wnoszenia skarg konstytucyjnych. Postanowienie to jest sprzeczne z ponad dwudziestoletnią praktyką. Zdanie odrębne do przedmiotowego postanowienia złożyli Jakub Stelina i Andrzej Zielonacki.
W treści uzasadnienia postanowienia Trybunał Konstytucyjny powołał brzmienie art. 79 ust. 1 Konstytucji: „Każdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone, ma prawo, na zasadach określonych w ustawie, wnieść skargę do Trybunału Konstytucyjnego w sprawie zgodności z Konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o jego wolnościach lub prawach albo o jego obowiązkach określonych w Konstytucji”.
Cytowany przepis znajduje się w rozdziale II Konstytucji, zatytułowanym: „Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela”. Zatem zdaniem Trybunału Konstytucyjnego – zachowując konsekwencję terminologiczną – wyrażenie: „każdy” użyte w art. 79 ust. 1 Konstytucji należy rozumieć jako: „każdy człowiek i obywatel”. Rozszerzanie pojęcia „każdy” na osoby prawne lub inne podmioty niebędące „człowiekiem i obywatelem”, zgodnie z dyrektywą wykładni systemowej Konstytucji, jest nieuprawnione.
Według Trybunału Konstytucyjnego wykładnia historyczna art. 79 ust. 1 Konstytucji prowadzi do jednoznacznego wniosku, że wolą ustrojodawcy było nadanie wyrażeniu „każdy” wyłącznie znaczenia obejmującego każdego człowieka i obywatela. Analiza stenogramów dyskusji w toku prac przygotowawczych Konstytucji dotyczących przedmiotowej regulacji nie pozostawia żadnych wątpliwości co do woli ustrojodawcy. W toku dyskusji nie pojawiło się żadne inne rozumienie wyrażenia „każdy” niż każdy człowiek i obywatel (zob. tomy: VIII, X, XI, XVIII, XXXVIII, XLIV Biuletynu KKZN).
Trybunał Konstytucyjny wskazał, że na poziomie ustawowym odzwierciedleniem woli ustrojodawcy, aby legitymację skargową przyznać jedynie osobom fizycznym, jest art. 80 u.o.t.p.TK normujący możliwość zastrzeżenia nieujawniania danych osobowych skarżącego. Dane osobowe niewątpliwie ma tylko osoba fizyczna, nie zaś podmiot zbiorowy. Podkreślił także, że praktyka rozszerzania zakresu podmiotowego skargi konstytucyjnej została ukształtowana wyłącznie przez doktrynę prawa i orzecznictwo.
Sędzia TK Jakub Stelina złożył zdanie odrębne do przedmiotowego postanowienia, wskazując, iż Umorzenie postępowania w niniejszej sprawie było niedopuszczalne.
Zwrócił on uwagę, że faktem jest, iż w tytule rozdziału II Konstytucji mowa jest o wolnościach, prawach i obowiązkach człowieka i obywatela, które to określenia przynależą wyłącznie do osób fizycznych. Jednak o tym, co wynika z danego przepisu decyduje przede wszystkim jego treść, natomiast takie elementy jak tytuł aktu prawnego, tytuły poszczególnych jego jednostek systematyzacyjnych, czy wreszcie miejsce przepisu w ramach systematyki danego aktu, mogą mieć jedynie znaczenie uzupełniające i to tylko w tych przypadkach, kiedy nie da się na gruncie reguł semantyki danego języka w sposób jednoznaczny rozstrzygnąć, co z tego przepisu wynika.
Zauważył także, że nie można przypisać wszystkich regulacji zawartych w rozdziale II Konstytucji wyłącznie do osób fizycznych. Jeśliby tak było, to po pierwsze ustrojodawca nie musiałby w treści niektórych przepisów zawężać ich zakresu jedynie do ludzi (np. w art. 38) lub obywateli (jak np. w art. 30), a po drugie na osobach prawnych nie ciążyłyby pewne obowiązki (np. przestrzegania prawa – art. 83 czy podatkowe – art. 84). Podkreślił, również brak kolizji pomiędzy brzmieniem tytułu rozdziału II Konstytucji a statusem osób prawnych. Zgodnie ze zdaniem odrębnym jeśli rozważy się istotę podmiotów zbiorowych, w tym przede wszystkim osób prawnych, to okaże się, że w każdym przypadku kryją się za nimi osoby fizyczne.
Po raz pierwszy Trybunał Konstytucyjny wywiódł, że podmiotem uprawnionym do wniesienia skargi jest nie tylko osoba fizyczna, lecz także osoba prawna, w wyroku z 24 lutego 1999 r. (SK 4/98). Zapoczątkowana wówczas linia orzecznicza utrwaliła się w kolejnych latach i w zasadzie aż do dzisiaj nikt jej nie kwestionował.
Zdanie odrębne do przedmiotowego postanowienia złożył także sędzia TK Andrzej Zielonacki.
Sędzia wskazuje, że dotychczas Trybunał Konstytucyjny nie miał jakichkolwiek wątpliwości w zakresie uprawnienia do wnoszenia skarg konstytucyjnych przez osoby prawne. Skargi konstytucyjne mogły wnosić: spółki prawa handlowego, spółdzielnie mieszkaniowe, rolnicze spółdzielnie produkcyjne, spółdzielnie pracy, publiczne zakłady opieki zdrowotnej, uczelnie wyższe, fundacje a nawet wspólnoty mieszkaniowe.
Co też istotne, dopuszczalność wniesienia skargi konstytucyjnej przez osoby prawne uznał Trybunał Konstytucyjny w pełnym składzie. Ma to duże znaczenie proceduralne, gdyż zgodnie z art. 37 ust. 1 pkt 1 lit e in fine u.o.t.p.TK Trybunał orzeka w pełnym składzie w sprawach „gdy skład orzekający zamierza odstąpić od poglądu prawnego wyrażonego w orzeczeniu wydanym w pełnym składzie”.
Tym samym w sprawie SK 78/19 Trybunał – chcąc umorzyć postępowanie ze względu na motywy przedstawione w uzasadnieniu postanowienia z 4 lipca 2023 r. – powinien był bezwzględnie procedować w pełnym składzie, podczas gdy przedmiotowe orzeczenie zapadło w składzie pięcioosobowym.
Odnosząc się do zdarzeń historycznych Sędzia TK zaznaczył, że na posiedzeniu plenarnym Komisji Konstytucyjnej nie było wątpliwości co do celowości rozszerzenia zakresu podmiotowego skargi także na nie-obywateli poprzez zamianę rzeczownika „obywatel” na zaimek rzeczowny „każdy” („Biuletyn Komisji Konstytucyjnej Zgromadzenia Narodowego” 1995, t. XVIII, s. 13).
Sędzia TK podkreślił, że ustawodawca, projektując art. 80 uotpTK, nie działał w „próżni prawnej”, lecz miał na uwadze ówcześnie obowiązujące przepisy ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych oraz wiążącej Rzeczpospolitą Polską Konwencji nr 108 Rady Europy o ochronie osób w związku z automatycznym przetwarzaniem danych osobowych, sporządzonej w Strasburgu dnia 28 stycznia 1981 r. Wskazane akty normatywne statuowały ochronę danych osób fizycznych, a nie prawnych. I trudno się dziwić, że ustawodawca uznał za konieczne wprowadzenie stosownego mechanizmu ochronnego wobec skarżących, będących osobami fizycznymi.
Sędziowie TK wydający zdania odrębne, uznają przedmiotowe postanowienie Trybunału Konstytucyjnego za całkowicie błędne i niweczące system ochrony konstytucyjnych praw podmiotowych jednostki.
W przypadku zainteresowania tematem przedstawionym w artykule, prosimy o kontakt na: kancelaria@cddlegal.pl